Felieton IPN. Józef Czechowicz i Czesław Janczarski – krótka historia przyjaźni poetów

W sferze kultury najbardziej znanym przykładem owych powiazań była grupa/ konfrateria poetycka – Grupa Wołyń. Wielu krytyków literackich uważa, że Wołyń „w przestrzeni kresowej” zaistniał współcześnie dzięki poetom dwudziestolecia międzywojennego. Tu pracował jako nauczyciel Józef Czechowicz (Włodzimierz Wołyński 1923-1926), w podchorążówce w Równem odbywali służbę m.in. Wacław Iwaniuk, Józef Łobodowski i Władysław Milczarek, w Równem mieszkali Jan Śpiewak i Zuzanna Ginczanka, wreszcie także w Równem wydawał swoje tomiki rodowity wołynianin Czesław Janczarski.

To właśnie dzięki jego staraniom w 1935 roku powstała grupa literacka skupiająca lubelskich i wołyńskich poetów. Grupie patronował Józef Czechowicz, którego twórczość stanowiła dla ‘Wołyniaków” wzorzec poetycki, a on sam był dla nich autorytetem, czytał nadesłane przez nich rękopisy, pomagał im w debiucie. Prezentacja literacka „Wołyniaków” odbyła się w 1936 roku na łamach czasopisma „Okolica Poetów” (nr 2), którego redaktorem naczelnym był Stanisław Czernik. O działalności grupy informował też tygodnik „Wołyń”, określając ją jako „najmłodszą konfraternię poetycką”.

Istnieniu nowego grona poetów sprzyjał wojewoda wołyński Henryk Józewski – działacz niepodległościowy i malarz, który w ramach politycznego eksperymentu promował też współpracę kulturalna obu przedwojennych województw. W 1938 roku Czechowicz w artykule „Poezja Wołynia” opublikowanym w „Kurierze Literacko-Naukowym” (1938 nr 50) omówił działalność grupy, żartobliwie komentując jej dokonania: Wołyniacy piszą wiersze, a nawet poezje! O debiutach książkowych poetów grupy „Wołyń” oraz o ich działalności pisali w różnych periodykach literackich m.in. Stanisław Czernik, Bolesław Miciński, Jan Śpiewak, Józef Czechowicz, Stefan Napierski. Poetycką muzą wymienionych poetów była piękna Zuzanna Giczanka. Ich poezja sięgała często do polskich i ukraińskich podań, legend, obrzędów, zabobonów, wyobrażeń, słownictwa pogranicza kresowego, czy wreszcie bogactwa tamtejszej kultury.

Formalny założyciel grupy Czesław Janczarski bardzo cenił sobie rady i sugestie już cieszącego się sławą poetycką Józefa Czechowicza. Pozostali poeci wspominali nawet, że ich wzajemne relacje można było określić jako adept i promotor. Józef Czechowicz określał wiersze Janczarskiego mianem poezji „widzenia i dźwięku” przywołującego w pamięci pejzaże ojczystej ziemi wołyńskiej. Jej duży efekt artystyczny Janczarski zawdzięcza zarówno umiejętności wyborów środków z pogranicza umiarkowanej awangardy oraz celnemu smakowi. Inni krytycy literaccy zauważyli, że lirykę Janczarskiego cechuje subtelność obrazów, nastrojowość tonacji i pełna prostoty miniaturowość. W jego wierszach widać też dość wyraźnie wpływy swojego „pierwszego recenzenta” – Józefa Czechowicza.

Co ciekawe wielokrotnie twórczość Czesława Janczarskiego poddawali dyskusji krytycy. Zastanawiano się, czy nie jest wyrazem „naśladownictwa” czołowego poety lubelskiego okresu międzywojnia. Dostrzeżono, bowiem, że przy lekturze wierszy autora „Akwarelą” wyczuwalny jest ton charakterystyczny dla frazy Czechowicza . Zdecydowana większość krytyków uważa nawet, że Janczarski stal się naturalnym epigonem Czechowicza.

Zarówno J. Czechowicz jak i Cz. Janczarski specjalizowali się też w poezji dla dzieci. I tutaj tak jak wcześniej Czechowicz był dla młodszego kolegi po piórze pierwszym recenzentem i inspiratorem. Janczarski po wojnie wspominał, że jego droga zawodowa i swego rodzaju ‘specjalizacja” w literaturze dziecięcej wynikała poniekąd z zachęt jakie płynęły od J. Czechowicza. Zadebiutował zbiorem Akwarelą: poezje w 1933 roku. Pierwszy wiersz dla dzieci opublikował w pisemku "Słonko" w 1936 roku. Od tego czasu stale współpracował z pismami dziecięcymi "Poranek", "Płomyczek" i "Mały Płomyczek", Po wojnie pracował nadal dla wydawnictw dziecięcych dla których tłumaczył również teksty z języka rosyjskiego. Pracował w wydawnictwach Czytelnik i Nasza Księgarnia, był redaktorem audycji poetyckich w Polskim Radiu. Był redaktorem naczelnym pisma dla najmłodszych "Miś". Wybuch wojny zerwał współpracę obu poetów. Janczarski wrócił do Lwowa, by pod koniec 1942 roku wrócić do dystryktu lubelskiego i podjąć pracę urzędnika w strukturach RGO. Z kolei Czechowicz zginął tragicznie w czasie bombardowania Lublina w dnu 9 września 1939 roku.

Co ciekawe po wojnie Czesław Janczarski był jednym z tych literatów, którzy krzewili pamięć o Józefie Czechowiczu i jego twórczości. Brał udział w redagowaniu wydawanych po wojnie tomików wierszy lubelskiego poety oraz aktywnie uczestniczył w jego upamiętnieniach. Warto podkreślić, że tematyka kresowa, która dominowała w utworach Grupy Wołyń, była eliminowana przez ówczesną cenzurę, co znacząco wpływało na społeczny odbiór jej twórczości. Czesław Janczarski wspominał też Czechowicza w swoich utworach. W 1959 roku na łamach lubelskiej „Kameny” w numerze specjalnie poświęconemu poecie z okazji 20 tej rocznicy jego tragicznej śmierci opublikował wiersz pt. „Pamięci Józefa Czechowicza”:
„… Oczy twoje zamknięte na zawsze śpią,
A siano pachnie snem, daleką austerią
O losy, losy łaskawsze, w poezji przebogatym prezbiterium!
Usnąłeś i nie wiesz jak biło serce klęski, gdy obca przemoc darła barwy narodowe”

Czesław Janczarski do tematyki wołyńskiej powrócił częściowo w swoich utworach dopiero po 1956 roku. Z racji ograniczeń narzuconych przez cenzurę zaczął szerzej specjalizować się w wierszach i literaturze dla dzieci. Jak sam wspominał sporo nauczył się od swojego mentora jak nazywał Józefa Czechowicza.