Rocznica Unii polsko-litewskiej zawartej w Horodle

Rzeczpospolita Obojga Narodów, która w rzeczywistości była Rzecząpospolitą wielu narodów, to jedno z najbardziej zróżnicowanych etnicznie państw Europy we wczesnej epoce nowożytnej. - W okresie zaborów żywa pamięć o polsko-litewskich uniach dla wielu Polaków tworzyła fundament programu odbudowy niepodległej państwowości. Unia horodelska w XIX-wiecznej kulturze pamięci odegrała ważną rolę w przypominaniu niespełnionego XVII-wiecznego projektu federacji trzech narodów: Polaków, Litwinów i Rusinów - podkreśla wagę wydarzeń sprzed 600 lat Mirosław Bańkowski, historyk z Muzeum Zamojskiego.

Pierwsza była Krewa
Pod koniec XIV wieku Polska i Litwa znalazły się w trudnej sytuacji. Król Ludwik Andegaweński nie pozostawił męskiego potomka, a po jego śmierci dziedziczką tronu polskiego została jego zaledwie dziesięcioletnia córka Jadwiga. Z kolei Wielkie Księstwo Litewskie, po przejęciu licznych ziem ruskich, miało trudności w utrzymaniu jedności państwa. Zasiadający nawielkoksiążęcym tronie, ostatni w chrześcijańskiej Europie pogański władca, Jagiełło zmagał się z opozycją książąt litewskich, poszukujących wsparcia za granicą - u Krzyżaków lub w Moskwie.

W tych okolicznościach oba państwa zawarły ugodę. Jej podstawą miało być małżeństwo Jagiełły z Jadwigą. W 1385 r. w Krewie strony spisały przedślubne porozumienie, które przeszło do historii jako akt unii krewskiej. W zamian za rękę Jadwigi i polską koronę Jagiełło zobowiązał się do przyjęcia chrztu wobrządku łacińskim, uwolnienia polskich jeńców i odzyskania wszystkich strat terytorialnych Polski.

- Unia w Krewie była momentem przełomowym w dziejach Europy Środkowo-Wschodniej. Dzięki sojuszowi Polska i Litwa mogły stawić opór agresywnym sąsiadom - Krzyżakom, Moskwie i Tatarom. Olbrzymie znaczenie miało przyjęcie przez Jagiełłę chrześcijaństwa w łacińskim rycie. Litwa zaczęła wchodzić stopniowo w krąg cywilizacji zachodniej, ograniczając wpływy przeważającego na ziemiach ruskich prawosławia - mówi Mirosław Bańkowski.

28 lat później Horodło
Unia horodelska była kolejnym ważnym etapem w dziejach relacji polsko-litewskich. Po zwycięskiej wojnie z Krzyżakami w latach 1409-1411 potrzeba utrzymania na stale w rękach litewskich Żmudzi skłoniła Litwinów do zacieśnienia związku z Polską. 2 X 1413 r. na zjeździe w Horodle doszło do zawarcia nowego porozumienia. Zgodnie z jego zapisami utrwalono odrębność państwową Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jednak na przyszłość powoływanie władców w obu państwach miało odbywać się za porozumieniem stron. Dla omawiania ważnych spraw, dotyczących Korony i Litwy, przewidziano wspólne zjazdy.

- Wielkie Księstwo Litewskie weszło na drogę ku integracji z Polską. Jak pokazały dalsze dzieje, nie była to droga prosta. Niemniej unia horodelska stała się podstawą trwalszego sojuszu Polski i Litwy. Duża w tym zasługa obu władców. Władysław Jagiełło i Witold potrafili kompromisowo ułożyć wzajemne stosunki, co odpowiadało długofalowym interesom obu państw - mówi historyk Muzeum Zamojskiego.

Unia w Lublinie
Ostatni z Jagiellonów, Zygmunt August, w obliczu porażek wwojnie z Moskwą zrozumiał, że pora na kolejne zacieśnienie relacji z Królestwem Polskim. Monarcha miał też dodatkowy problem - nie miał potomka, co po jego śmierci groziło rozpadem unii personalnej.

Zanim rozpoczęły się rokowania, Zygmunt August przeprowadził szereg reform upodabniających ustrój Wielkiego Księstwa do Królestwa Polskiego. Zawarcie nowej unii na sejmie lubelskim w 1569 r. stało się ich zwieńczeniem. Sejmowe obrady były burzliwe i trwały blisko pół roku. W pewnym momencie delegacja litewska na znak protestu opuściła Lublin. Król przyłączył wówczas do Korony część ziem Wielkiego Księstwa: województwa podlaskie, wołyńskie, bracławskie i kijowskie. Zmusi-ło to Litwinów do powrotu do rokowań. Ostatecznie w1569 r. strony przyjęły nowy akt unii, który był kompromisem między unitarnymi dążeniami części polskiej szlachty a separatystycznymi tendencjami litewskich panów.

- Od tej pory Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie miały tworzyć jedno nierozdzielne państwo - wspólną Rzeczpospolitą. Elementami jednoczącymi był wspólnie wybierany król i zarazem wielki książę litewski oraz sejm z reprezentacjami Korony i Litwy. Odrębność Wielkiego Księstwa przejawiała się w zachowaniu oddzielnych urzędów centralnych, wojska, skarbu i systemu prawa sądowego. Mimo to jeszcze długo po uchwaleniu unia lubelska w Wielkim Księstwie Litewskim miała swoich przeciwników - dodaje Mirosław Bańkowski.

Rzeczpospolita Obojga (i wielu) Narodów
Powstałe w wyniku ostatniej z polsko-litewskich unii - Rzeczpospolita Obojga Narodów - w ciągu następnych dwóch stuleci była jednym z największych terytorialnie i najbardziej zróżnicowanych etnicznie iwyznaniowo państw Europy. Ziemie Rzeczypospolitej zamieszkiwali nie tylko Polacy, Litwini i Rusini, czyli dzisiejsi Białorusini i Ukraińcy. W państwie polsko-litewskim żyli też liczni Żydzi oraz Niemcy, Szkoci, Ormianie, Tatarzy i wiele innych grup etnicznych różnego wyznania i religii. Wyznawcy chrześcijaństwa, judaizmu i islamu.

Konferencja i wystawa w Zamościu
Obchody unii z 1413 roku zostaną uhonorowane międzynarodową konferencją "Unia w Horodle na tle stosunków polsko-litewskich od Krewy do Zaręczenia Wzajemnego Obojga Narodów". Odbędzie się ona w sali Consulatus zamojskiego Ratusza. Poczatek dzisiaj o godz. 15. Zorganizowana została także wystawa "Od Horodła do Horodła. Unia horodelska: dzieje i pamięć (1413-2013)". Zostanie ona otwarta jutro (sobota) o godz. 18 i będzie dwuwątkowa. Pierwszy będzie traktował o uniach polsko-litewskich z lat 1385-1569, a drugi o tym, jakie miejsce w historycznej świadomości Polaków zajmuje unia horodelska i pozostałe unie polsko-litewskie. Na wystawie w Zamościu zobaczymy bezcenne dokumenty unijne z przełomu średniowiecza i epoki nowożytnej, jak i obiekty XIX- i XX-wieczne, ukazujące wagę "Horodła 1413" jako ważnego miejsca na mapie pamięci Polaków.