Wojenna historia Zamościa: Rotunda to był wyrok śmierci

Niemcy w czasie II wojny światowej w dziewiętnastowiecznych zabudowaniach fortyfikacyjnych urządzili miejsce kaźni. Tu rozstrzeliwali mieszkańców Zamościa i Zamojszczyzny. Historycy szacują, że od maja 1940 do lipca 1944 roku w Rotundzie Zamojskiej zostało zamordowanych od 6 do 8 tysięcy osób.

- Słowo „Rotunda” budziło grozę wśród mieszkańców Zamościa i Zamojszczyzny. Dostanie się tu oznaczało wyrok śmierci - podkreśla lubelski dokumentalista, Leszek Wiśniewski, który właśnie przygotował dokument o tym mrocznym rozdziale lokalnej historii z okresu II wojny światowej.

Premiera reportażu odbędzie się w piątek w Zamościu, dokument pokażą także TVP Historia oraz TVP Lublin. - Emisję na antenie TVP Lublin zapowiedzieliśmy na 10 kwietnia (poniedziałek) w moim programie „Zaułki historii”. Początek o godz. 20.30 - zapowiada Leszek Wiśniewski.

Opowieść o stracie

Historię Rotundy Zamojskiej poznajemy bliżej przez losy jednej rodziny: pani Barbara Klimek w Rotundzie Zamojskiej straciła ojca i brata. Obaj byli żołnierzami Armii Krajowej. - Świadkiem ich rozstrzelania był grabarz, Polak, który znał ojca pani Basi. To on pojechał do jej rodziny w Pniówku (gmina Zamość), żeby przekazać, co stało się z mężczyznami. Powiedział, że oznaczył grób, wrzucając do niego butelkę. Zapamiętał też, na wysokości którego okna fortyfikacji zostali pochowani ojciec i brat Barbary Klimek - opowiada dokumentalista.

Niemcy kazali zakopywać swoje ofiary w masowych grobach, zlokalizowanych w pobliżu Rotundy. Niektóre z nich - oznaczone krzyżami - są w tym miejscu do dzisiaj.

- Pani Barbara Klimek opowiada w naszym dokumencie o tym, jak brała udział w powojennych ekshumacjach ofiar Rotundy. Wskazuje siebie na historycznym zdjęciu z epoki, stoi na nim nad trumnami bliskich - dodaje Wiśniewski.

Ostatnią egzekucję w Rotundzie Zamojskiej Niemcy przeprowadzili 21 lipca 1944 roku. Gdy po zakończeniu okupacji niemieckiej zamościanie weszli na teren fortyfikacji, zobaczyli częściowo spalone ciała pomordowanych.

- Już w sierpniu 1944 roku powstał Komitet Budowy Pomnika-Mauzoleum „Rotunda” w Zamościu. W 1946 roku to miejsce zostało udostępnione do zwiedzania - mówi Maria Rzeźniak z Muzeum Zamojskiego. „Rotunda Zamojska jako zbiorowy grób tysięcy pomordowanych przez gestapo musi być podniesiona do godności relikwiarza narodowego” - to fragment apelu Komitetu Budowy Pomnika-Mauzoleum „Rotunda” z 1 września 1944 roku.

Zachowało się niewiele obiektów z okresu okupacji, związanych z Rotundą Zamojską, jako miejscem martyrologii, m.in. pejcze i poniemieckie afisze. Oryginalna jest też brama z niemieckimi napisami.

Dziś poszczególne cele Rotundy upamiętniają miejsca kaźni z okresu II wojny światowej.

- Nie mamy żadnego zdjęcia tego miejsca z okresu okupacji niemieckiej. Ale historia opowiadana przez panią Barbarę jest wystarczająco przejmująca, aby oddać grozę tego, co tu się zdarzyło - podkreśla Leszek Wiśniewski.

Przed premierą

W poniedziałek w sali Consulatus zamojskiego ratusza odbyła się konferencja prasowa dotycząca premiery filmu „Rotunda - zamojska cela śmierci", w której udział wzięli: Leszek Wiśniewski, autor scenariusza i reżyser, Andrzej Wnuk, prezydent Zamościa, Małgorzata Bzówka, dyrektor Wydziału Kultury i Sportu.

O Rotundzie dotychczas nie powstał żaden film, chociaż miejsce jest symboliczną mogiłą. Wykorzystano w nim nie tylko zeznania świadków, ale także incenizacje pozwalające odtworzyć losy więźniów, tragizm sytuacji oraz atmosferę grozy towarzyszącej skazanym na śmierć. Premiera filmu wyprodukowanego przez TVP S.A. przy wsparciu Muzeum Zamojskiego odbędzie się 17 marca o godz. 18 w Kazamacie Bastionu VII w Zamościu.

LP