Krwawa Wigilia 1939 r. Niemiecka zbrodnia na przedstawicielach polskiej inteligencji z 23 grudnia 1939 r. Felieton IPN

Niemcy jeszcze w trakcie działań wojennych po zaatakowaniu Polski 1 września 1939 r. podjęli decyzję o eksterminacji polskiej inteligencji. Takie polecenia wydał przywódca III Rzeszy Adolf Hitler w trakcie narady w Jełowej na Śląsku, mówiąc o „masowym niszczeniu polskiej inteligencji”. Słowa te wyznaczyły początek brutalnej akcji wymierzonej w polską inteligencję, która również była prowadzona na Lubelszczyźnie. W jej ramach w listopadzie 1939 r. rozpoczęły się masowe aresztowania, które objęły m.in. nauczycieli, prawników, urzędników oraz przedstawicieli duchowieństwa. Akcja określona mianem Sonderaktion Lublin, rozpoczęła się 9 listopada 1939 r. Trzy dni wcześniej Niemcy analogiczną operację przeprowadzili w Krakowie.

Aresztowania w Lublinie zbiegły się w czasie z objęciem funkcji szefa policji i SS w Dystrykcie Lublin Generalnego Gubernatorstwa przez SS-Brigadeführera Odillo Globocnika. Wśród uwięzionych znaleźli się m.in. rektor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (KUL) ks. prof. Antoni Szymański, prezesi i wiceprezesi sądów, nauczyciele lubelskich szkół. W kolejnych dniach akcja była kontynuowana przez Niemców. W dniu 11 listopada aresztowano 14 pracowników naukowych KUL, a samą uczelnię zamknięto 17 listopada, przy tym okupanci uwięzili jednocześnie kilkudziesięciu jej studentów.

Tego samego dnia naziści wtargnęli na teren kurii biskupiej w Lublinie i aresztowali obydwu biskupów Mariana Fulmana i Władysława Gorala oraz wszystkich księży obecnych w zabudowaniach. Wszyscy pod koniec listopada stanęli przed niemieckim sądem doraźnym, który skazał ich na karę śmierci za nielegalne posiadanie broni oraz organizowanie polskich manifestacji w dniu 11 listopada, a więc w święto odzyskania niepodległości przez Polskę. W wyniku interwencji Watykanu wyroki kary dla obydwu hierarchów kościelnych zamieniono na kary dożywotniego więzienia. W kolejnych dniach Niemcy aresztowali także innych księży, nauczycieli i urzędników. Historycy szacują, że w listopadzie 1939 r. zatrzymano na Lubelszczyźnie około 250 osób.

W sobotę 23 grudnia 1939 z cel Więzienia na Zamku w Lublinie, wyprowadzono 10 zatrzymanych, których przewieziono na teren nieodległego starego cmentarza żydowskiego w Lublinie. Wraz z nimi zabrano dwóch młodych przestępców kryminalnych. Grupa ta została rozstrzelana przez żandarmów ze 102. batalionu policyjnego. Zbrodnia ta jest określana mianem „krwawej wigilii”, ponieważ zgodnie z tradycją w przypadku gdy dzień 24 grudnia przypadał w niedzielę, wieczerzę wigilijną spożywano dzień wcześniej, tj. 23 grudnia.

Tak moment zabrania z celi prof. Czesława Martyniaka opisywał przebywający z nim w jednej celi lubelskiego więzienia profesor Ignacy Czuma: „Było to w Wigilię o godzinie piątej po południu. Szykowaliśmy właśnie kolację wigilijną. Niemcy postawili choinkę na dziedzińcu zamkowym, a następnie wyprowadzono nas na spacer. Była zadymka, ostry wiatr szybko spędził większość kolegów z przechadzki, jednak my z Martyniakiem chodziliśmy dalej, by jak najwięcej użyć spaceru…Pamiętam naszą ostatnią rozmowę. Czesław martwił się, co będziemy robić na wiosnę, z czego żyć. Odpowiedziałem mu żartem: - Panie Czesławie cóż się tym będziemy przejmować, nie wiedząc, czy doczekamy choćby Nowego Roku. W kilka kwadransów później wyprowadzono go z celi razem z innymi. Narzucił szybko futro i milcząc pokręcił głową. Później słyszałem, że z tej straconej dziesiątki on jeden próbował ucieczki, ale zatrzymał go drut ogrodzenia na którym zawisł. Przypuszczam, że na taki czyn mógł ważyć się jedynie profesor Martyniak, wysportowany i zwinny".

Z kolei inny ówczesny więzień zamku, ksiądz Michał Słowikowski – dyrektor Gimnazjum Biskupiego w Lublinie po latach wspominał "Strażnicy opowiadali, że przyjechał po nich samochód egzekucyjny. Esesmani byli widać dobrani, bo księdza Niechaja przy wychodzeniu jeden bezczelnie uderzył karabinem…Musiała go zaboleć stara rana, bo wchodził do auta niedołężnie. Nie ulegało wątpliwości, że szło o sterroryzowanie ludności Lublina”

Wśród zamordowanych znaleźli się: Stanisław Bryła – prezes Sądu Okręgowego w Lublinie, Bolesław Sekutowicz – prezes Sądu Apelacyjnego w Lublinie, prof. Czesław Martyniak – kierownik Katedry Teorii Filozofii Prawa KUL, ks. prof. Michał Niechaj – wykładowca teologii w Wyższym Seminarium Duchownym i KUL, Tadeusz Moniewski, - dyrektor Państwowego Gimnazjum i Liceum im. Stanisława Staszica w Lublinie, Antoni Krzyżanowski - dyrektor Gimnazjum i Liceum Wacławy Arciszowej w Lublinie, Józef Dańkowski -– starosta lubelski, Tadeusz Illukiewicz – starosta lubartowski, adwokat Edward Lipski – starosta tomaszowski, i Władysław Rutkowski – radca Prokuratorii Generalnej, adwokat z Lublina.

W 2001 r. z inicjatywy Stowarzyszenia byłych Więźniów Politycznych Zamku Lubelskiego i „Pod Zegarem” obok starego cmentarza żydowskiego został odsłonięty pomnik upamiętniający ofiary tej niemieckiej zbrodni. Corocznie odbywają się tam uroczystości organizowane przez Muzeum Martyrologii "Pod Zegarem", Oddział Muzeum Narodowego w Lublinie oraz Odział Miejski PTTK w Lublinie.