Narodziny Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i akademickiego Lublina

Ksiądz Idzi Radziszewski, absolwent Seminarium Duchownego we Włocławku i Akademii Duchownej w Petersburgu w latach 1898–1900, był studentem Institut Supérieur de Philosophie przy Katolickim Uniwersytecie w Louvain w Belgii, na którym uzyskał licencjat, a następnie doktorat z filozofii. Warto nadmienić, że aby uniknąć carskich represji po powrocie do Królestwa Polskiego, studiował pod pseudonimem Stéphane Vaihinger de Cracovie. Za sprawą pobytu w Louvain w umyśle polskiego duchownego zrodziła się idea uczelni katolickiej, osadzonej na fundamentach tradycji chrześcijańskiej, ale kształcącej nowoczesnych i zaangażowanych ludzi, w myśl słów „prawdziwie bowiem uczonego nie krępuje wiara, ani należycie oświeconego katolika nie krępuje nauka”. Po zakończeniu studiów w Louvain ks. Radziszewski wizytował uniwersytety w Anglii i Francji, a także w Rzymie i Wiedniu. Zdobyte wówczas doświadczenia wykorzystywać zaczął, gdy pełnił funkcję rektora seminarium duchownego we Włocławku.

W lutym 1914 r. przyszły rektor KUL opuścił Królestwo Polskie; wyjechał do stolicy Imperium Rosyjskiego – Petersburga, by objąć funkcję rektora Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej (RAD). Od początku kadencji rozpoczął wprowadzanie reformy uczelni, która zakładała m.in. wprowadzenie nowego statutu, uporządkowanie i unowocześnienie programów nauczania czy zwiększenie zaangażowania alumnów w zdobywanie wiedzy. Kontynuował aktywną pracę naukową i dydaktyczną – kierował Katedrą Filozofii i Pedagogiki, prowadził wykłady dla alumnów. Rektor był aktywnym uczestnikiem życia miejscowej Polonii i inteligencji, dla której prowadził posługę duszpasterską, kierował społeczną akcją katolicką, a także stał na czele kilku towarzystw naukowo-kulturalnych, w tym Polskiego Towarzystwa Miłośników Historii i Literatury.

Jednymi z aktywnych społecznie Polaków przebywających w Petersburgu byli przemysłowiec, finansista i filantrop Karol Jaroszyński i działacz społeczny Franciszek Skąpski, których ks. Radziszewski zaraził swoją wizją powołania katolickiego uniwersytetu, służącego odradzającej się po 123 latach zaborów ojczyźnie. W wyniku rewolucji bolszewickiej 1917 r., na mocy dekretu o rozdziale Kościoła od państwa RAD utraciła rządowe finansowanie i prawo do legalnego istnienia. Niedługo później, w lutym 1918 r. powstał Komitet Organizacyjny nowego uniwersytetu. Na jego czele stanął Jaroszyński, wiceprezesem został ks. Radziszewski, skarbnikiem zaś Skąpski. Ważnym punktem dyskusji w kręgu Komitetu był wybór siedziby nowej uczelni. Rozważano różne propozycje, m.in. Włocławek, Żytomierz, Kalisz, a także Lublin. Ksiądz Radziszewski preferował spokojne, niewielkie środowisko oddalone od wielkich miast, w którym studenci będą mieli możliwość kształcić się z daleka od zgiełku. Lublin doskonale spełniał ten wymóg – znajdował się w centrum odradzającej się Polski, położony był blisko wschodnich ziem dawnej Rzeczpospolitej, a ponadto zamieszkiwali go liczni przedstawiciele inteligencji. Zajęcia w RAD zostały zawieszone w kwietniu 1918 r. Ksiądz Radziszewski, widząc niemożność dalszej działalności uczelni w warunkach rządów bolszewików, opuścił Petersburg w lipcu 1918 r. i przybył do Lublina.

W zamyśle duchownego ciężar utrzymania nowego uniwersytetu miał spocząć na ofiarności katolików. Karol Jaroszyński zobowiązał się przekazać milion rubli na organizację uczelni, w tym budowę jego gmachu, miał sfinansować też pierwszy rok jej działalności. Podczas zebrania Konferencji Biskupów Królestwa Polskiego w dniach 26–27 lipca 1918 r. ks. Radziszewski w obecności wizytatora apostolskiego Achillesa Rattiego wygłosił szczegółowy referat prezentujący założenia nowego, katolickiego uniwersytetu, który miałby kształcić nie tylko w naukach teologicznych, lecz także w różnorodnych dyscyplinach. Studia miały być prowadzone na Wydziale Prawa Kanonicznego i Nauk Moralnych, Wydziale Prawa i Nauk Społeczno-Ekonomicznych, Wydziale Teologicznym oraz Wydziale Humanistycznym, w kolejnych latach planowano utworzenie Wydziału Matematycznego i Przyrodniczego, a także Wydziału Medycznego. Było to pokłosie doświadczeń duchownego wyniesione ze studiów w Louvain. Radziszewski uzyskał od biskupów pełnomocnictwo do realizacji idei Uniwersytetu pod wezwaniem Najświętszego Serca Jezusowego, z kolei 17 sierpnia 1918 r. Komitet Organizacyjny wystosował pismo do Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, w którym proszono o założenie i otwarcie uniwersytetu w Lublinie. Pozytywną opinię wydano 6 września 1918 r. Rozpoczęły się więc zapisy na nowo otwarty uniwersytet, które prowadzono w Lublinie, Warszawie i Petersburgu.

Pierwszą siedzibą Uniwersytetu Lubelskiego 1 października 1918 r. został opuszczony przez wojska austriackie gmach Diecezjalnego Seminarium Duchownego przy ul. Zamojskiej w Lublinie. Stało się tak dzięki wsparciu ze strony biskupa lubelskiego Mariana Fulmana. 22 października 1918 r. metropolita mohylewski, któremu podlegała petersburska wszechnica, dokonał cesji praw Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej na rzecz Uniwersytetu w Lublinie. W niedzielę 8 grudnia 1918 r., w święto Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, po odprawionej w kościele seminaryjnym mszy odbyło się zebranie ogólne profesorów, na którym dokonano wyboru członków Senatu Akademickiego, prorektora i dziekanów. Dzień później, tj. 9 grudnia, rozpoczęły się pierwsze wykłady. Poprzedziła je msza święta w kościele seminaryjnym, a także spotkanie ze społecznością nowego uniwersytetu, w czasie którego rektor Radziszewski wygłosił okolicznościową mowę, dokonał prezentacji pierwszego Senatu Uniwersyteckiego oraz odczytał listy biskupów i depesze gratulacyjne, w tym tą od Naczelnika Państwa Polskiego Józefa Piłsudskiego. W trakcie uroczystości doszło do immatrykulacji studentów. Na dewizę uczelni zostały wybrane słowa „Deo et Patriae” („Bogu i Ojczyźnie”). Powstały kilka tygodni po odrodzeniu Rzeczypospolitej Uniwersytet Lubelski rozpoczął swoją trudną, ale też wyjątkową, na stałe związaną z losami państwa historię.

Czwarty na ziemiach polskich uniwersytet – Uniwersytet Lubelski (od 1928 r. Katolicki Uniwersytet Lubelski) – nie powstałby w znanym nam kształcie bez wieloletnich doświadczeń ks. Idziego Benedykta Radziszewskiego, twórcy akademickiego charakteru miasta.