Nieobecni w telewizji, solidarni ze społeczeństwem. Aktorzy w stanie wojennym

W zapowiedziach Kongresu podkreślano, że ma on nakreślić program wyrażający „społeczne dążenia do nieskrępowanego i godnego Polski rozwoju kultury, a zarazem służyć idei porozumienia społecznego”. Obrady 13 grudnia już się nie odbyły, kongres został rozwiązany. Wielu twórców odegrało jednak ważną rolę w rozwijaniu niezależnych inicjatyw w stanie wojennym i w następnych latach dekady. Symbolem takiej postawy był bojkot radia i telewizji przez część środowiska aktorskiego.

Ludzie filmu i teatru nie zajęli jednolitej postawy wobec stanu wojennego. Byli tacy, jak Janusz Kłosiński, którzy otwarcie poparli politykę władz. Oburzona publiczność za to „wyklaskała” Kłosińskiego w czasie spektaklu w Teatrze Narodowym. Dla wielu aktorów zniweczenie wolnościowych nadziei Polaków było momentem, w którym należało wyrazić swój sprzeciw wobec władz i solidarność z tymi, na których spadły represje. Odmawiając występów w oficjalnych mediach protestowali także przeciwko propagandzie.

Jednym z pierwszych występów odzwierciedlających nastroje towarzyszące Polakom w stanie wojennym był program poetycki Pasterka wigilijna, zaprezentowany w nocy 24 grudnia przez Krystynę Królikiewicz, Ewę Smolińską i Andrzeja Szczepkowskiego w kościele św. Anny w Warszawie. W następnych miesiącach w domach prywatnych, kościołach lub salach parafialnych odbywały się występy indywidualne aktorów, powstały też nowe grupy, jak Teatr im. Andrzeja Jawienia w Poznaniu czy Niezależny Samorządny Teatr „Nie Samym Teatrem” we Wrocławiu. 1 listopada 1982 r. zainaugurował działalność Teatr Domowy. Pierwsze przedstawienie, Wszystkie spektakle zarezerwowane nr 2 – Przywracanie porządku” (reż. Elżbieta Bukowińska) zaprezentowali aktorzy Teatru Powszechnego: Ewa Dałkowska, Andrzej Piszczatowski, Maciej Szary i Emilian Kamiński. Z czasem do zespołu dołączyli kolejni artyści. Teatr Domowy stał się jednym z najbardziej znanych zespołów występujących w stanie wojennym.

Bojkot radia i telewizji trwał umownie do końca listopada 1982 r., kiedy prymas Józef Glemp wezwał artystów do zakończenia akcji. W grudniu stan wojenny został zawieszony, a 22 lipca 1983 r. odwołany. Te formalne decyzje nie zmieniły sytuacji w kraju. Niezależne inicjatywy kulturalne, również jako element budowania „społeczeństwa podziemnego”, poza kontrolą władz, rozwijały się do końca dekady.

Program zespołów teatralnych i indywidualnych występów nie zawsze zawierał treści „antypaństwowe”. Artyści prezentowali poezję Zbigniewa Herberta, Stanisława Barańczaka, Ernesta Brylla, teksty Jacka Kaczmarskiego, Leszka Szarugi, Włodzimierza Wysockiego, ale także utwory religijne i klasykę polskiej poezji, Juliusza Słowackiego i Adama Mickiewicza. Prezentowano także sztuki dysydentów czeskich, Vaclava Havla i Pavla Kohouta oraz utwory Karola Wojtyły. Spektakle odbywały się w całym kraju, w różnych ośrodkach, choć było kilka miejsc w sposób szczególny kojarzonych z niezależną działalnością kulturalną, zwłaszcza związanych z Kościołem katolickim, m.in. Muzeum Archidiecezji Warszawskiej, kościół Miłosierdzia Bożego przy ul. Żytniej również w Warszawie, parafia pw. św. Maksymiliana Marii Kolbego w Mistrzejowicach.

Aktorzy docierali tam, gdzie byli zaproszeni, gdzie znalazły się osoby odważne, które udostępniały pomieszczenia na przedstawienia. Gościli wielokrotnie w różnych

miejscowościach na Lubelszczyźnie. Wydarzenia kulturalne były organizowane w konspiracji, m.in. przez Wszechnicę Regionu Środkowo-Wschodniego, którą przez kilka lat kierował Zbigniew Wujec (uhonorowany nagrodą Fundacji POLCUL z Australii, wyróżniającej niezależne inicjatywy kulturalne), ale także jawnie – w ramach Tygodni Kultury Chrześcijańskiej, Duszpasterstwa Ludzi Pracy, Duszpasterstwa Rolników.

W Lublinie spektakle, koncerty i pokazy filmów odbywały się m.in. w gościnnym mieszkaniu Heleny Miernowskiej przy ul. Kościuszki. „Publiczność była bardzo liczna. Bywało, że ponad 100 osób gromadziło się w »Sali teatralnej«, gdzie rolę balkonu odgrywał duży okrągły stół, na którym z powodu ciasnoty stali widzowie”, wspomina Ryszard Reszkowski (R. Reszkowski, Klan Miernowskich, „Biuletyn Lubelskiej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej”, nr 4/2006).

Wydarzenia kulturalne organizowano także pod szyldem Koła Pracowników Nauki PTTK. Józef Kaczor odnotował: „W sali kolumnowej Instytutu Matematyki UMCS, oficjalnie wypożyczanej dla KPN PTTK przez sprzyjającego nam dyrektora Zdzisława Rychlika, spotykali się dziwni „turyści” – aktorzy: Maja Komorowska (honorowa członkini Koła), Anna Nehrebecka, Maria Chwalibóg, Marek Bargiełowski …” (Tak wiele dla niewielu zrobiło … wielu, Józef Kaczor, 2003 r.) . Bywało tam także wiele innych osób, ludzi kultury, działaczy społecznych.

Przynajmniej raz spektakl odbył się nawet w zaskakującej scenerii kamieniołomów pod Kazimierzem Dolnym.

W Świdniku i okolicznych miejscowościach, Krępcu i Minkowicach, artyści występowali w mieszkaniach prywatnych oraz pod szyldem Klubu Inteligencji Katolickiej, działającego od 1983 r.

Widzowie w geście wdzięczności wspierali aktorów finansowo. Puławskie Wydawnictwo „Familia”, związane z podziemną „Solidarnością” wydrukowało kilka tysięcy cegiełek, z których dochód zasilił Fundusz Pomocy dla Aktorów bojkotujących telewizję.

Na aktorach zawsze skupiała się uwaga społeczeństwa. Słowa wypowiadane ze sceny odzwierciedlały emocje i doświadczenia widzów. Bunt aktorów przeciwko represjom i propagandzie, spontaniczny i masowy, miał zapewne znaczenie dla podtrzymania oporu w stanie wojennym.