Preludium II wojny światowej. Pakt Ribbentrop-Mołotow

Dojście Hitlera do władzy osłabiło współpracę Niemiec i ZSRR ze względu na ideologiczną antypatię, ale nie została ona całkowicie zerwana w strefie gospodarczej. Pewne ożywienie kontaktów pomiędzy oboma państwami nastąpiło po konferencji w Monachium i rozbiorze Czechosłowacji przez Niemcy wiosna 1939 roku. Wtedy to Hitler wystosował do ZSRR propozycje podpisania „drugiego traktatu w Rapallo”.

Gdy wiosną 1939 roku nowym ministrem spraw zagranicznych ZSRR został Wiaczesław Mołotow wznowieniu uległy rozmowy gospodarcze między Niemcami a ZSRR. Hitler, który był już zdecydowany do rozpoczęcia wojny, chciał jednak zabezpieczyć sobie pole manewru poprzez układ z ZSRR. Dodatkowo zdawał sobie sprawę, że z ZSRR negocjuje także Wielka Brytania i Francja, a ewentualne zbliżenie brytyjsko-francusko-sowieckie groziło Niemcom wojną na dwa fronty. Trzeciej Rzeszy zależało na uzyskaniu czasowego porozumienia z ZSRR, celem izolacji Polski na arenie międzynarodowej. Podpisanie paktu przez stronę sowiecką oznaczało natomiast zgodę Moskwy na niemiecką agresję na Polskę, przy jednoczesnym współudziale Armii Czerwonej w rozbiorze jej terytorium.

Wydarzenie to faktycznie oznaczało zaplanowanie IV rozbioru Polski. Już 21 sierpnia Stalin zgodził się na podpisanie traktatu o nieagresji z Niemcami. Poinformował, że ZSRR jest gotowy na przyjęcie 23 sierpnia Ribbentropa w Moskwie wobec zapewnienia, że Niemcy zatwierdzą tajne protokoły do proponowanego paktu, który umieści w sowieckiej strefie wpływów połowę Polski oraz Łotwę, Estonię, Finlandię i Besarabię. Wstępne ustalenia zapewniały obu dyktatorom w zasadzie maksymalne korzyści. Hitler zyskiwał pomoc gospodarczą oraz zapewnienie braku przeszkód w razie inwazji na Polskę, zaś Stalin przyjął ofertę niemiecką bo była korzystniejsza od propozycji brytyjsko- francuskich, które z oczywistych względów nie zawierały możliwości oddania ZSRR wschodniej Polski.
Podpisany przez Joachima von Ribbentropa i Wiaczesława Mołotowa tajny protokół dodatkowy, stanowiący integralną część zawartego wówczas paktu o nieagresji pomiędzy III Rzeszą i ZSRS, składał się z czterech punktów. Drugi punkt, bezpośrednio dotyczący Polski, brzmiał następująco:

"W wypadku terytorialnych i politycznych przekształceń na terenach należących do Państwa Polskiego granica stref interesów Niemiec i ZSRS przebiegać będzie w przybliżeniu po linii rzek Narwi, Wisły i Sanu. Kwestia, czy w obopólnym interesie będzie pożądane utrzymanie niezależnego Państwa Polskiego i jakie będą granice tego państwa, będzie mogła być ostatecznie wyjaśniona tylko w toku dalszych wydarzeń politycznych. W każdym razie oba rządy rozstrzygną tę kwestię na drodze przyjaznego porozumienia".

Tym samym za cenę podbicia Polski Hitler przekreślił pakt antykominternowski poświęcając stosunki zaskoczoną paktem Ribbentrop- Mołotow Japonię. Hitler zyskiwał wolną rękę w inwazji na Polskę za cenę oddania jej wschodnich województw ZSRR. Zapobiegł także sojuszowi brytyjsko- francusko-sowieckiemu. Protokół był ściśle tajny, gdyż de facto zapowiadał przyszłe działania wojenne Niemiec i ZSRR na wymienione w nim państwa. Na pierwszy rzut oka wydawało się, że pakt niemiecko-sowiecki jest tylko umową mającą zacieśnić więzy przyjaźni, handlu i współpracy w dziedzinie polityki. Natomiast dzięki tajnemu protokołowi w istocie zawierał o wiele więcej. Przewidywał podział północnej części Europy Wschodniej na niemiecką i sowiecką strefę wpływów, a także dawał obu sygnatariuszom wolną rękę w sprawie aneksji niewygodnych sąsiadów. Te w stosunku do Polski rozpoczęły się 1 września od ataku Niemiec, a następnie 17 września Polskę zaatakowało ZSRR. Układ wchodził w życie po jego podpisaniu i został zawarty na okres dziesięciu lat, a jeśli żadna ze stron nie wypowie go na rok przed końcem tego okresu traktat miał być przedłużany automatycznie o kolejne pięć lat. Pakt Ribbentrop-Mołotow przyniósł Hitlerowi pozornie mniejsze korzyści niż Stalinowi: terytorium polskie na zachód od linii Wisły oraz uznanie Litwy za niemiecką strefę wpływów. Ale Hitler otrzymywał równocześnie - i to było bezcenne - gwarancje neutralności Moskwy w jego konflikcie z Zachodem. Groźba wojny na dwa fronty, przynajmniej w najbliższym czasie, przestawała istnieć dla Niemiec. Obaj partnerzy podpisujący pakt na Kremlu traktowali go, jako rozwiązanie doraźne. Pamiętajmy o tym, że później nastąpiła seria układów i porozumień, począwszy od niemiecko-radzieckiego traktatu o granicach i przyjaźni z 28 września 1939 roku, na mocy którego Polska została podzielona między obie strony i w którym obie strony zobowiązały się nie tolerować polskiej „agitacji” na swoim terytorium. Od tego czasu na mocy dwóch obszernych traktatów gospodarczych strony wymieniały się sekretami, projektami, technologiami i surowcami, naoliwiając nawzajem swoje machiny wojenne. Stalin nie był w tym okresie bierną lub niechętną stroną neutralną – był najważniejszym strategicznym sojusznikiem Adolfa Hitlera.

W ocenie wielu historyków konsekwencje podpisania porozumienia miedzy Hitlerem a Stalinem w sierpniu 1939 roku nie tylko stworzyły dogodne warunki do agresji na Polskę, ale zainicjowały całą serię zdarzeń, które dla milionów osób zamieszkujących Europę Środkową i Wschodnią były i są odczuwalne w zasadzie do współczesności.