,,Trudności poznawcze u dzieci i młodzieży ze spektrum Poalkoholowych Zaburzeń Rozwojowych (FASD)"

Szacuje się, że w Polsce częstość występowania Spektrum Poalkoholowych Zaburzeń Rozwojowych (FASD) to co najmniej 2%. Są to przypadki kiedy występują różnorodne skutki rozwojowe związane z narażeniem na działanie alkoholu w ciąży. Występowanie pełnoobjawowego zespołu FAS  w Polsce to około 0,4%, o takim rozpoznaniu mówimy wtedy, gdy u dziecka występują charakterystyczne zmiany w wyglądzie twarzy, znaczny niedobór w zakresie wagi i wzrostu, potwierdzona jest informacja o spożywaniu alkoholu przez matkę w ciąży, występują objawy wskazujące na uszkodzeniu ośrodkowego układu nerwowego, bądź jest ono widoczne w badaniach medycznych. Użycie sformułowania spektrum pozwala zwrócić uwagę na szerszą grupę dzieci i pochylić się nad trudnościami, które u nich występują, zwłaszcza, że wpływ picia alkoholu w ciąży może powodować bardzo różnorodne problemy o zróżnicowanym nasileniu objawów w zależności od uszkodzonego obszaru mózgu, czy wpływu środowiska na poprawę, bądź pogorszenie funkcjonowania dziecka.

Klasyfikacja Zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego DSM-5 wskazuje na występowanie trzech obszarów, których rozwój może ulec zakłóceniu ze względu na prenatalną ekspozycję na alkohol: funkcjonowanie neuropoznawcze, samoregulacja oraz funkcje adaptacyjne.  Zaburzenia neuropoznawcze, które postaram się tu bardziej szczegółowo opisać, odnoszą się między innymi do możliwości intelektualnych, funkcjonowania pamięci, zdolności uczenia się, a także tajemniczo brzmiących funkcji wykonawczych (kontrolujących, koordynujących, regulujących, związanych z organizacją i planowaniem).

Mogłoby się wydawać, że dzieci u których doszło do uszkodzenia mózgu na tle alkoholowym będą charakteryzowały się po prostu niższym poziomem inteligencji, jednak wyniki wyraźnie poniżej normy występują tylko u niektórych dzieci, w większości przypadków są to wyniki z zakresu normy wiekowej, w pobliżu dolnej granicy, ale są również osoby osiągające wysokie wyniki w testach na inteligencję. Wydaje się, że bardziej charakterystyczne będzie występowanie deficytów w niektórych obszarach, podczas gdy w innych wyniki nie będą odbiegały od przeciętnych, albo będą wyższą. W takim przypadku gdy różnice pomiędzy różnymi funkcjami poznawczymi np. krótkotrwałą pamięcią słuchową , spostrzeganiem, myśleniem abstrakcyjnym itd. będą znaczne można mówić, że rozwój poznawczy przebiega nieharmonijnie. Na przykład dziecko może w pewnych obszarach radzić sobie świetnie, być elokwentne, towarzyskie, a jednocześnie nie radzić sobie kiedy zostanie poproszone o wykonanie zadania złożonego z kilku czynności. 

Warto sprawdzić, czy pomimo przeciętnego poziomu intelektualnego nie występują problemy w uczeniu się, a dziecko nie osiąga niższych wyników w nauce, niż można by się było tego spodziewać. Często wiąże się to z nieprawidłowościami w zakresie funkcjonowania pamięci, szczególnie jeśli chodzi o materiał słowny, na którym w dużej mierze opiera się nauka szkolna. Może wydawać się, że dzieci rozumieją prezentowane w klasie czy w domu treści, a jednocześnie nie potrafią ich odtworzyć, przywołać z pamięci, bądź wykorzystać w praktyce. Może to znacząco pogarszać naukę szkolną, oznaczać trudności w rozumieniu i wykonywaniu złożonych poleceń, a także radzeniu sobie z czynnościami, które wymagają pewnej kolejności i organizacji np. samodzielne posprzątanie pomieszczenia ze zwróceniem uwagi, że najpierw warto zmieść okruchy ze stołu, a dopiero później odkurzyć i umyć podłogę. Może zdarzać się zapominanie o pracach domowych, przygotowaniu materiałów potrzebnych na kolejne zajęcia. Czasami bez względu na  włożony wysiłek w naukę, mimo iż jeszcze w domu, podczas wspólnej nauki dziecko recytowało wierszyk, lub odpowiadało na pytania dotyczące zadanego materiału, podczas sprawdzania wiedzy w klasie nie potrafiło jej odtworzyć. Takie sytuacje mogą powodować frustrację dziecka, opiekuna i nauczyciela. Czasem nawet trudno zorientować się w czym tkwi problem, dochodzi do nieporozumień, obniżenia motywacji, ale też oceny dziecka jako leniwe, roztargnione, nieposłuszne, a trudność związana jest z uszkodzeniem obszaru związanego z pamięcią i taki deficyt wymaga konkretnego zaopiekowania: nadzoru postępów działań i wsparcia opiekuna/nauczyciela, zapisywanie prac domowych, poleceń na tablicy, wskazywanie na kolejne kroki potrzebne do wykonania zadania - tworzenie instrukcji. Istotna będzie również sama forma polecenia - powinno być krótkie i konkretne. Warto zwrócić uwagę na jakość kontaktu z dzieckiem, kontakt z nim twarzą w twarz, aby móc zorientować się, czy do dziecka dotarł komunikat i został poprawnie zrozumiany.

Spożycie alkoholu w ciąży może prowadzić również do uszkodzenie funkcji wzrokowo-przestrzennych, co może skutkować między innymi trudnościami w rozróżnieniu lewej i prawej strony, ocenie położenia obiektów w stosunku do siebie. Na zaburzenie w analizie bodźców wzrokowych i symbolicznych wskazywać mogą problemy w posługiwaniu się zegarem i rozumieniu relacji czasowych np. co to znaczy: za kwadrans, chwilę temu, wpół do pierwszej. Wtedy, aby ułatwić funkcjonowanie w czasie, warto wprowadzić pewien porządek czasowy, powtarzalność działań. Czasem dziecko nie potrafi posługiwać się pieniędzmi, nie rozumie ich wartości, nie potrafi oszacować jaką wartość mogą mieć dane produkty stąd może być podatne np. na zakup rzeczy po zawyżonej cenie, albo uzbierać cały koszyk zakupów, gdy w portfelu ma tylko parę drobnych na jakąś przekąskę. Zdarza się mylenie cyfr np.: 6 i 9;34 i 43, trudność w rozplanowaniu przestrzeni - pozostawianie pustych miejsc, nieumiejętność utrzymania pisanego tekstu w prostej linii. Jak widać, pomimo przeciętnych możliwości intelektualnych, zaburzenie w tej sferze może znacząco utrudniać dziecku funkcjonowanie i efektywną naukę. Trudno też czasem ocenić, czy takie problemy związane są z funkcjonowaniem poznawczym, czy chodzi o zaburzenia w obrębie motoryki i pewien chaos w notatkach dziecka, niewyraźne pismo, stłoczenie liter nie świadczą o zaburzeniach grafomotorycznych, również często występujących u dzieci w spektrum FASD.

Zakłóceniu może ulec również rozwój w obszarze funkcji wykonawczych, czyli związanych z kontrolowaniem, regulowaniem, integrowaniem działań, ogólnie mówiąc zarządzeniem. Takie zakłócenia będą manifestowały się poprzez pochopne reakcje dziecka, które nie jest w stanie zahamować impulsu do pewnych działań, przez co będzie postrzegane jako nieposłuszne, niegrzeczne, a jego działania ryzykowne i lekkomyślne. Z drugiej strony ograniczona może być jego sprawczość jeśli chodzi o rozpoczęcie i ukończenie zadania. Trudność może stanowić nawet ukierunkowanie i utrzymanie uwagi na tym czego, jako dorośli oczekiwalibyśmy od dziecka np. że dziecko skupi się na wypowiedzi nauczyciela podczas lekcji. Do tego obszaru należy również korzystanie z pamięci (roboczej), wykonywanie operacji z jej udziałem, kiedy trzeba przywołać i utrzymać w pamięci słowa czy obrazy, w celu wykonania jakiegoś działania. Deficyt funkcji wykonawczych może sprawić, że niemożliwe będzie efektywne zaplanowanie i organizacja działań oraz rozwiązywanie pojawiających się problemów, co nie tylko jest elementem koniecznym realizacji pewnych wyzwań edukacyjnych - przygotowywania projektów, organizacji procesu uczenia się, rozwiązywania zadań matematyczno-logicznych, wytrwałości podczas prac, które nie są dla dziecka atrakcyjne, ale również może utrudniać codzienne funkcjonowanie i wpływać na relację z opiekunami, którzy nie mając wiedzy na temat trudności dziecka, mogą przypisywać jego zachowaniu zwykłą złośliwość i nieposłuszeństwo, podczas gdy dziecko potrzebuje stałego przypominania, motywowania, pomocy w organizacji wiedzy np. w formie pisemnej czy rysunkowej. Przy występowaniu trudności tego rodzaju warto zwrócić uwagę jaką informację zwrotną dziecko otrzymuje, czy wciąż jest karcone za niepowstrzymanie działania, czy zamiast tego, dzięki nadzorowi podczas pracy - otrzymuje korekcję działania, informację zachęcającą do dalszej pracy oraz docenienie włożonych starań.

Występuje duże zróżnicowanie rodzaju trudności i ich nasilenia wśród dzieci i młodzieży w Spektrum Poalkoholowych Zaburzeń Rozwojowych (FASD). Kluczowe wydaje się rozpoznanie problemów - szczegółowa diagnoza, a następnie dostosowanie wymagań do możliwości i stworzenie warunków do rozwoju funkcji deficytowych zarówno w domu, jak i w szkole.

Opracowano w oparciu o:
Kowalska K, Zaburzenia Funkcji Poznawczych u Dzieci z FASD w:Ja i Dziecko z FASD. Poczucie siły i kompetencji rodzica pierwszym warunkiem dobrego rozwoju dziecka. Materiały Szkoleniowe dla Rodziców Adopcyjnych i Rodzin Zastępczych na Temat Pracy z dziećmi z FASD.
Okulicz-Kozaryn K, Borkowska M,Brzózka K, FASD Prevalence among Schoolchildren in Poland. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities 2015
Palicka I, Analiza Profilu Neuropsychologicznego Dzieci w wieku 5-10 lat w wybranych podtypach FASD, Wyd.Medyczne Borgis 2021

Nota biograficzna: Dominika Jedlińska jest psychologiem, posiada również przygotowanie pedagogiczne. Doświadczenie nabywała w Zespole Ośrodków Wsparcia w Lublinie, Centrum Onkologii Ziemi Lubelskiej im. św. Jana z Dukli oraz w Przedszkolu z Oddziałami Integracyjnymi nr 36 w Lublinie „Tęczowa łąka". Związana zawodowo z RPDiT FAS/FASD w Lublinie od początku działalności. Prowadzi analizę dokumentacji osób zakwalifikowanych do diagnozy oraz przeprowadza diagnozy rozwoju dzieci i młodzieży m.in.: intelektu, funkcji poznawczych, kompetencji społeczno- emocjonalnych, zachowań adaptacyjnych, występowania objawów zaburzeń psychicznych oraz dokonuje ich opisu zgodnie z wytycznymi 4-Cyfrowego Kwestionariusza Diagnostycznego FASD, bierze udział w posiedzeniach zespołu Diagnostycznego RPDiT FAS/FASD w Lublinie i w ustalaniu końcowej diagnozy dziecka. Uczestniczyła w specjalistycznych szkoleniach, konferencjach i webinarach z zakresu diagnozy FAS/FASD oraz narzędzi do diagnozy psychologicznej.