Górki Czechowskie – miejsce martyrologii więźniów Zamku Lubelskiego

Z chwilą powstania Generalnego Gubernatorstwa Lublin stał się siedzibą władz dystryktu. Z tej racji pełnił rolę nie tylko ośrodka administracyjnego, lecz także kluczowego punktu realizacji zbrodniczej polityki III Rzeszy wobec polskiej ludności. Jednym z głównych miejsc w systemie represji było więzienie na Zamku w Lublinie, organizacyjnie podporządkowane Urzędowi Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa, które stało się ośrodkiem terroru i wyniszczania osadzonych na skalę masową. Było miejscem eksterminacji bezpośredniej – egzekucji przez rozstrzelanie lub powieszenie, a w późniejszym okresie także poprzez uśmiercanie w mobilnych komorach gazowych. Mordy dokonywane na więźniach miały charakter jednostkowy lub masowy. Były wykonywane jawnie, na oczach spędzonej przymusowo ludności, lecz najczęściej w sposób tajny, w Lublinie bądź poza jego granicami.

Do rozpoznanych miejsc egzekucji na terenie miasta należały: stary cmentarz żydowski, Lemszczyzna, Rury Jezuickie, Helenów, więzienie na Zamku. Szczególną pozycję na okupacyjnej mapie Lublina zajmował obóz koncentracyjny na Majdanku. Niezależnie od jego stałych funkcji był wykorzystywany jako miejsce, gdzie od jesieni 1943 r. masowo uśmiercano więźniów przywożonych w transportach śmierci wprost z Zamku Lubelskiego.

Jednym z najsłabiej rozpoznanych miejsc kaźni na terenie Lublina są tzw. Górki Czechowskie. W latach 1940-1942 funkcjonariusze niemieckiego aparatu okupacyjnego przeprowadzili tam co najmniej sześć egzekucji na więźniach Zamku, przy czym nie jest znana całkowita liczba ofiar. Według ustaleń historyków w czterech z nich (marzec 1940, 10 kwietnia 1940, 5 maja 1941, 1 czerwca 1942 r.) rozstrzelano co najmniej 171 osób. Z kolei według przetrzymywanego na Zamku Szymona Fajersztajna, 26 marca 1942 r. stracono na Czechowie 640 osób narodowości żydowskiej, a dwa dni później – 240. Dane te budzą jednak spore wątpliwości, ponieważ brak na ten temat potwierdzenia w innych źródłach. Ponadto, według poczynionych dotychczas ustaleń, w lubelskim więzieniu nigdy nie przetrzymywano tak dużej liczby osób tej narodowości.

Na przełomie 1947 i 1948 r. na terenie Zieleni Miejskiej oraz w wąwozach za strzelnicą przeprowadzono kilka ekshumacji, w trakcie których wydobyto łącznie 231 ciał. Ofiary nie zostały rozpoznane. Przy ekshumowanych zwłokach ujawniono dwa medaliki i szkaplerz. W jednej z mogił znaleziono dowód osobisty i książeczkę wojskową wystawioną na nazwisko Lejb Margulies, w innej – opaskę z napisem „Jüdischer Ordnungsdienst”. W wielu wypadkach stwierdzono ślady pocisków w tyle głowy i w karku, zidentyfikowano również postrzały w plecy. Niektóre osoby miały ręce skrępowane drutem lub sznurem, zaś jedna nosiła ślady uduszenia. Szczątki ofiar zostały następnie pochowane na Cmentarzu Rzymskokatolickim przy ul. Unickiej w Lublinie.

Dokonane wówczas ekshumacje nie dostarczyły odpowiedzi na pytanie, czy zidentyfikowano wszystkie miejsca kaźni na Górkach Czechowskich. Co więcej, zachowane protokoły z prac nie precyzowały, gdzie ujawniono masowe groby. Na podstawie rozmów ze świadkami ustalono, że ofiary zostały stracone w latach 1940-1941.

Wobec braku informacji o miejscach ekshumacji oraz pojawiających się wątkach o kolejnych, nieodkrytych pochówkach, Biuro Poszukiwań i Identyfikacji IPN prowadzi od kilku lat działania mające na celu zlokalizowanie nieujawnionych mogił. Pracownicy biura prowadzą kwerendy archiwalne, zbierają relacje, analizują zdjęcia lotnicze, dane z fotogrametrii, prowadzą wizje lokalne. W oparciu o zgromadzone dane realizowane są następnie badania terenowe.

W latach 2020-2023 przeprowadzono pięć etapów prac na Górkach Czechowskich. Na początku przebadano północną część wąwozów oraz fragmenty wschodniej odnogi w kierunku ul. Arsztajnowej. Badania te nie przyniosły rozstrzygnięcia. Przełomem okazało się dotarcie do raportu płk. Rudolfa Ostrzyńskiego, który w latach 70. i 80. XX w. przeprowadził szereg wizji lokalnych na Czechowie, w trakcie których ustalił m.in. orientacyjne lokalizacje miejsc powojennych ekshumacji. Przyjęto założenie, że nie zostały one przeprowadzone całościowo, na co wskazywały m.in. relacje świadków mówiące o odnajdywaniu szczątków ludzkich podczas budowy kanału burzowego w rejonie dawnych mogił.

W maju 2022 r. przeprowadzono prace w jednym z takich miejsc – centralnej części wąwozów. Odnaleziono wówczas pojedyncze fragmenty ludzkich kości, aczkolwiek nie natrafiono na mogiłę ze szczątkami zachowanymi w układzie anatomicznym. Odkrycie to potwierdziło, że ekshumacje przeprowadzono fragmentarycznie.

Następny etap prac zrealizowano w listopadzie 2022 r. w rejonie tzw. mogiły legionisty, gdzie po wojnie również zidentyfikowano masowe pochówki. W ich trakcie założono jeden wykop szerokopłaszczyznowy, w ramach którego odkryto pojedyncze, silnie rozproszone fragmenty ludzkich kości, zaś w północnej części ich większe skupisko w układzie częściowo anatomicznym. Część z nich została podjęta i przekazana do badań. Pozostałe, zlokalizowane w profilach bocznych, pozostawiono – z uwagi na potrzebny do ich wydobycia czas – do następnego etapu prac, zabezpieczając je w odpowiedni sposób przed zniszczeniem czy przemieszczeniem.

Badania terenowe kontynuowano w dniach 8 maja-2 czerwca 2023 r. W ich trakcie ujawniono trzy mogiły zbiorowe, w których spoczywały kompletne bądź zdefragmentowane szczątki należące do co najmniej 40 osób (mężczyzn i kobiet). Wiek ofiar oscylował w granicach 15-60 lat. Pewna ilość kości czaszek, żeber oraz kości długich wykazywała cechy charakterystyczne dla urazów bądź postrzałów. Odnaleziono liczne artefakty, wśród których szczególnie cennymi były zachowane przy niektórych szkieletach guziki formacji mundurowych II RP.

Działania poszukiwawcze z lat 2022-2023 realizowano w ramach śledztwa prowadzonego przez prokuratora OKŚZpNP w Lublinie. Zabezpieczone wówczas szczątki ludzkie zostały przewieziono do Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej UM w Lublinie, gdzie obecnie są poddawane dalszym, szczegółowym badaniom.

Więcej informacji na temat poszukiwań na Górkach Czechowskich Instytut Pamięci Narodowej przedstawi 18 września na konferencji podsumowującej dotychczasowe prace.