Sowieckie pomniki wciąż istnieją w Europie Środkowej. Środa z Instytutem Europy Środkowej

Pierwotnie pomniki sowieckie symbolizowały wyzwolenie narodów Europy Środkowej spod okupacji i zwycięstwo Armii Radzieckiej nad nazizmem. Większości obywateli tych państw przypominają jednak o bolesnych doświadczeniach reżimu komunistycznego, zniewoleniu i długotrwałej obecności wojsk sowieckich w Europie Środkowej. Po upadku komunizmu wiele pomników zostało wprawdzie usuniętych z przestrzeni publicznej, ale część z nich pozostała i wzbudza liczne kontrowersje, a niejednokrotnie powoduje też powstawanie ostrych podziałów społecznych.

Proces usuwania lub niszczenia pomników przybierał na sile wraz z istotnymi wydarzeniami w Europie Środkowej i Wschodniej, takimi jak wojna rosyjsko-gruzińska (2008) i aneksja Krymu przez Rosję (2014). W lutym 2014 r. pomnik Armii Radzieckiej w Sofii został pomalowany w kolory ukraińskiej flagi. Podobnie pomalowano pomnik na cmentarzu sowieckim w Krupiach na Litwie we wrześniu 2014 r. W tym samym czasie podjęto próbę usunięcia obelisku w Szawlach na Litwie, tzw. Wiecznego Ognia, upamiętniającego żołnierzy sowieckich. Ostatecznie udało się to dopiero po pięciu latach. We wrześniu 2015 r. zdemontowano także pomnik gen. Iwana Czerniachowskiego w Pieniężnie w Polsce.

Nic więc dziwnego, że w wyniku inwazji Rosji na Ukrainę w wielu miastach europejskich nasiliły się akty niszczenia tych obiektów. W Bratysławie policja wszczęła śledztwo po tym, jak anonimowy sprawca pomalował na niebiesko i żółto statuę upamiętniającą poległych żołnierzy radzieckich w Slavínie, jeden z największych pomników wojennych na Słowacji. Do podobnych incydentów doszło w przypadku cmentarza w Gnieźnie oraz poznańskiej Cytadeli. Na niebiesko i żółto pomalowano także pomnik Zwycięstwa w Rydze. Uszkodzono tzw. Brązowego Żołnierza w Tallinie. Z kolei sowiecki pomnik wojenny w berlińskim parku Treptower obmalowano czerwoną farbą, co miało symbolizować plamy krwi. Wypisano też hasła nawiązujące do zbrodni wojennych popełnionych przez wojska rosyjskie w Buczy.

Po inwazji Rosji na Ukrainę wznowiono również dyskusje na temat usuwania sowieckich pomników z przestrzeni miejskiej. W Rosieniach na Litwie pomnik sowieckich żołnierzy został zasłonięty czarną płachtą, do czasu podjęcia przez władze państwowe decyzji, co robić z niechcianym dziedzictwem. Podobnie jak wiele innych, znajduje się on na krajowej liście dziedzictwa, dlatego w większości przypadków o usunięciu pomników decyduje Ministerstwo Kultury Litwy. Według danych tej instytucji na Litwie znajduje się około 160 miejsc upamiętniających żołnierzy radzieckich, z czego połowę stanowią pomniki sowieckie. Z kolei w Polsce 20 kwietnia br. rozebrano kolejne trzy pomniki Armii Czerwonej, znajdujące się w województwach dolnośląskim i wielkopolskim. Według szacunków Instytutu Pamięci Narodowej w polskiej przestrzeni publicznej znajduje się około 60 pomników ku czci żołnierzy Armii Czerwonej.

Dyskusje dotyczące roli pomników wdzięczności i tego, co powinno się z nimi stać, zazwyczaj pojawiają się w dyskursie publicznym w okolicy 9 maja, kiedy to - zgodnie z narracją prokremlowską - upamiętnia się poległych w II wojnie światowej żołnierzy radzieckich. Z tego powodu wzrasta prawdopodobieństwo prowokacji ze strony tak grup prorosyjskich, jak i sił prawicowych.

Więcej informacji i komentarzy na stronie internetowej Instytutu Europy Środkowej w Lublinie: ies.lublin.pl