Najstarsza nekropolia Lublina - miejsce spoczynku weteranów powstań narodowych [FELIETON IPN]

Cmentarz przy ul. Lipowej to najstarsza nekropolia w tej części Polski. Znajdziemy na nim zarówno pochówki osób zasłużonych dla miasta, jak i dla kraju, w tym groby wojenne oraz groby weteranów - uczestników m. in. powstań narodowych.

Ta ostatnia kategoria jest dla nas szczególnie ważna w przededniu 160-tej rocznicy wybuchu powstania styczniowego. O samym powstaniu napisano już wiele, jednak nie byłoby ono możliwe bez udziału poszczególnych osób, czasami szerzej nieznanych czy wręcz zapomnianych po tylu latach.

Nasz spacer po nekropolii rozpoczynamy wchodząc na cmentarz głównym wejściem od strony ul. Lipowej. Przy wejściu znajduje się tablica z planem cmentarza, ułatwiającym odnalezienie grobów. Idąc główna alejką, po lewej stronie (sektor 5B) natrafimy na grób por. Karola Witolda Millera (1840-1920). Był on kupcem i właścicielem sklepu kolonialnego w Lublinie. Pełnił funkcję starszego w Zgromadzeniu Kupców Lubelskich, był również jednym z założycieli Kasy Pożyczkowej Przemysłowców Lubelskich i jej kontrolerem. Był także - co dla nas szczególnie ważne - uczestnikiem powstania styczniowego. Walczył w oddziałach dowodzonych przez Tomasza Wierzbickiego i Marcina Borelowskiego „Lelewela”, pod Żyrzynem, Chruśliną i Kaniowolą. W oddziale „Lelewela” uczestniczył w zwycięskiej bitwie pod Panasówką. Po powstaniu ukrywał się w Lublinie, gdzie dożył sędziwego wieku 80 lat.

Na grobie znajduje się upamiętnienie z jasnego piaskowca w formie płyty nagrobnej ze spadkiem ku przodowi. Na płycie płaskorzeźbiony krzyż oraz płyta z inskrypcją poświęconą weteranowi. Jeszcze do niedawna niemal cała powierzchnia pomnika była zabrudzona oraz porośnięta mikroorganizmami. Widoczne były także uszkodzenia mechaniczne, z powodu których obiekt sprawiał bardzo złe wrażenie estetyczne. W tym roku, dzięki staraniom Oddziałowego Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa Instytutu Pamięci Narodowej w Lublinie pomnik został poddany renowacji. Pozwoliła ona na zatrzymanie procesów niszczących kamień, a zarazem przywrócenie pomnikowi wartości artystycznych.

Kierując się dalej alejką główną, na jej końcu skręcamy w lewo, gdzie w sektorze 18C widoczny jest okazały pomnik na grobie innego uczestnika powstania 1863 r. – por. Zenona Bolesława Kuleszy, syna Bolesława, urodzonego w 1844 r. w Kopcach koło Łosic. O ile sam teren jego działania w powstaniu jest nieznany, to został on wymieniony w wykazie Oficerowie – weterani uczestnicy powstania narodowego 1863 r., opublikowanego w Roczniku oficerskim z 1923 r. Po I wojnie światowej mieszkał w Lublinie, gdzie zmarł w 1921 r. Jeszcze w 2020 r. na grobie ziemnym znajdował się jedynie metalowy, chylący się krzyż z tabliczką, a sam grób był zagrożony likwidacją. Udało się jednak, podobnie jak w przypadku grobów innych uczestników zrywu 1863 r., wpisać go do ewidencji grobów weteranów walk o wolność i niepodległość Polski, tworzonej przez IPN. Grób uzyskał w ewidencji nr 616, i jeszcze w tym samym roku Oddziałowe Biuro UWiM IPN w Lublinie zleciło wykonanie nowego upamiętnienia z piaskowca w naturalnym kolorze. Upamiętnienie wieńczy odlew orła weteranów 1863 r.

W przeciwległej części cmentarza, w sektorze 13 warto zwrócić uwagę na grób ziemianina Seweryna Liniewskiego, uczestnika zarówno powstania listopadowego jak i styczniowego. Urodzony 1 stycznia 1814 r. w Warszawie, syn Józefa. W 1831 r. przerwał naukę w Gimnazjum Wojewódzkim w Lublinie i zaciągnął się do drugiego pułku Krakusów Lubelskich, z którym brał udział w powstaniu listopadowym. Dosłużył się tam stopnia podoficerskiego. Po jego zakończeniu pracował w Wydziale Skarbowym Komisji Województwa Lubelskiego w Lublinie. W 1833 r. wrócił do rodzinnego Lejna na Podlasiu, gdzie zajmował się gospodarstwem rolnym. W 1861 r. współpracował z przedstawicielami Komitetu Powstańczego na Podlasiu. W 1863 r. pełnił funkcję zastępcy naczelnika powiatu radzyńskiego. Po upadku powstania sprzedał rodzinny majątek i w 1888 r. osiadł w Lublinie, u córki Barbary Zarębskiej, gdzie mieszkał do końca życia, tj. 13 kwietnia 1892 r.

Pomnik na grobie pochodzi z początków XX wieku. Po upływie ponad stu lat, widoczne były na nim liczne ubytki, łącznie ze zdegradowaną ceglaną tumbą, złamanym krzyżem, pierwotnie wieńczącym obiekt, a także znacznym ubytkiem w górnej części kamienia na tablicy inskrypcyjnej. Pod koniec ubiegłego roku udało się zakończyć prace konserwatorskie i restauratorskie przy części pionowej wykonanej z piaskowca, z uwzględnieniem odtworzenia zwieńczenia z krzyżem, a także przemurowanie części poziomej obiektu. Dzięki nim pomnik odzyskał dawny blask.

W pobliskim sektorze 15C znajdziemy grób jeszcze jednego weterana powstania narodowego - Andrzeja Kondrackiego. Urodzony w 1839 r. w Krępcu, w powstaniu 1863 r. walczył pod dowództwem Marcina Borelowskiego „Lelewela” oraz Karola Krysińskiego - latem 1863 r. walczył pod Sławatyczami i Fajsławicami. Zmarł 2 maja 1917 r.

Na grobie znajduje się pomnik zwieńczony krzyżem, osadzonym na zwężającej się podstawie, poniżej inskrypcja ze zwrotem „weteran 1863 r.” On również przeszedł renowację, mającą na celu zahamowanie procesów destrukcji oraz zapewnienie trwania w czasie, zarówno samego pomnika – jak i pamięci o uczestniku powstania narodowego.

To tylko niektóre przykłady grobów weteranów powstania 1863 r., znajdujących się na cmentarzu rzymskokatolickim przy ul. Lipowej. Kolejne zostały lub będą sukcesywnie wpisywane do tworzonej przez IPN ewidencji grobów weteranów walk o wolność i niepodległość Polski. Działania Oddziałowego Biura UWiM w tym zakresie nie ograniczają się jedynie do grobów uczestników powstania listopadowego czy styczniowego. Biuro gromadzi również informacje o weteranach powstania wielkopolskiego, trzech powstań śląskich oraz powstania warszawskiego, a także o żołnierzach Legionów Polskich, uczestnikach walk z wojny polsko-bolszewickiej czy II wojny światowej. Dotyczy to nie tylko lubelskich nekropolii, ale terenu całego województwa.

Jeśli w czasie listopadowych wizyt na cmentarzach odnajdą Państwo groby weteranów, lub posiadają Państwo w swoich rodzinnych zbiorach materiały mogące posłużyć wzbogaceniu tworzonej ewidencji, takie jak wspomnienia, legitymacje wojskowe czy odznaczenia, będziemy wdzięczni za ich udostępnienie. Zainteresowanych współpracą prosimy o kontakt: Oddziałowe Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN Oddział w Lublinie, ul. Wodopojna 2, 20-086 Lublin lub e-mail: [email protected]