Środa z Instytutem Europy Środkowej: Ukraińska Cerkiew Prawosławna Patriarchatu Moskiewskiego w obliczu zagrożenia rozłamem

Pełnowymiarowy atak rosyjski na Ukrainę spowodował reakcję praktycznie wszystkich wspólnot wyznaniowych, które jednoznacznie potępiły działania Kremla i skrytykowały samego Władimira Putina. UCP PM nie była pod tym względem wyjątkiem. Metropolita kijowski Onufry potępił rosyjski atak zbrojny. Wielu hierarchów cerkiewnych zajęło podobną postawę, a w 17 z 53 diecezji UCP PM w Ukrainie przestano wspominać w czasie liturgii patriarchę Cyryla. Narastająca krytyka w łonie UCP PM wynikała m.in. ze zmasowanych ataków na majątek cerkiewny. W sumie w toku agresji zniszczono ponad 100 świątyń UCP, w tym jedną z najważniejszych świątyń ukraińskich – ławrę Świętogórską.

27 maja zwołano sobór UCP. Ze względu na pośpiech i brak pełnej reprezentacji duchowieństwa, część księży prawosławnych odmawia soborowi kanonicznego charakteru. Kluczowe zmiany wprowadzone w czasie soboru dotyczyły statutu UCP PM. W nowej jego redakcji podkreślono „samodzielny i niezależny” charakter Cerkwi i usunięto z dokumentu wszystkie wzmianki o Rosji i Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Krytycy tych zmian podkreślali, że nie wprowadziły one niczego nowego, gdyż w 1990 r. patriarcha Aleksy II podjął decyzję o przekształceniu ukraińskiego egzarchatu w samorządną Cerkiew, która pozostawała w kanonicznej jedności z Patriarchatem Moskiewskim, a nowa redakcja statutu nie odnosiła się do zerwania kanonicznej więzi z Moskwą ani nie wspominano w niej o autokefalii.

Wiele kontrowersji budzi kwestia podniesionego w czasie synodu UCP „braku zaufania” do patriarchy Cyryla. Propozycja metropolity Onufrego wywołała skandal, za którym stało środowisko duchownych skupione wokół prorosyjskiego oligarchy – diakona Wadyma Nowinskiego. Sam oligarcha w trakcie dyskusji miał podnieść głos na metropolitę, co spotkało się z aplauzem części duchowieństwa. W konsekwencji fraza o „braku zaufania” zastąpiona została sformułowaniem o „braku zgody”.

Zwołanie synodu stanowiło próbę zażegnania rozłamu, jednak szanse powodzenia tych działań są niewielkie. Widoczne są dwa nurty: jeden optuje za zbliżeniem z Rosją, drugi za autokefalią. Zwolennicy ubiegania się o autokefalię od Moskwy mają świadomość, że możliwości realizacji tego planu są niewielkie, podobnie jak w przypadku autokefalii od patriarchy konstantynopolitańskiego Bartłomieja. Mało prawdopodobne jest również zjednoczenie UCP i CPU.

29 maja metropolita Onufry po raz pierwszy w czasie liturgii nie wspomniał patriarchy Cyryla. Jednak ten symboliczny gest nie spotkał się ze zrozumieniem większości duchowieństwa prawosławnego UCP, oczekującego bardziej stanowczych kroków czy wręcz jednoznacznego zerwania z Moskwą. Dalsze losy UCP będą w dużej mierze zależały od postępów rosyjskiej agresji. Zarówno skuteczne powstrzymanie rosyjskiej ofensywy, jak i zmuszenie Ukrainy do kapitulacji niesie ze sobą poważne zagrożenia co do dalszego funkcjonowania UCP. Patriarchat Moskiewski oficjalnie dystansuje się od postanowień synodu UCP, jednak decyzja synodu Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej z 7 czerwca br. o bezpośrednim podporządkowaniu eparchii krymskich Moskwie jest wyraźnym ostrzeżeniem. W przyszłości utrzymanie stanu zawieszenia między Rosją i Ukrainą będzie niemożliwe. Podobnie jak niezwykle trudne będzie powstrzymanie dalszych rozłamów w UCP.

Więcej informacji i aktualnych komentarzy na stronie internetowej Instytutu Europy Środkowej w Lublinie: www.ies.lublin.pl.

Dr Andrzej Szabaciuk, starszy analityk w Zespole Europy Wschodniej Instytutu Europy Środkowej w Lublinie