Kwatera Żołnierzy Legionów Polskich na lubelskiej nekropolii – materialny ślad ofiary złożonej na ołtarzu niepodległości

Swoje początki Legiony Polskie wywodzą z I Kompanii Kadrowej, utworzonej z inicjatywy Józefa Piłsudskiego w sierpniu 1914 r. w Krakowie. Wówczas z połączenia członków „Strzelca” i Polskich Drużyn Strzeleckich, powstała pierwsza polska formacja wojskowa w XX wieku. Miała ona typowo polski charakter, przejawiającym się w nazwie, rozkazodawstwie, odznaczeniach i elementach umundurowania. Było to szczególnie widoczne w I Brygadzie, którą dowodził Józef Piłsudski. W jej szeregach nakryciem głowy była „maciejówka” z daszkiem, ozdobiona srebrnym orłem bez korony, trzymającym w szponach litery „S” (Strzelcy), a następnie „L” (Legiony). Dlatego w szeregi legionistów chętnie wstępowały osoby z różnych warstw społecznych, w tym także kobiety. Niejednokrotnie młodzież fałszowała swój wiek, aby móc wstąpić do Legionów.

To między innymi dzięki ich bohaterskiej walce na frontach I wojny światowej, sprawa niepodległości Polski powróciło na arenę międzynarodową. Choćby w programie pokojowym W. Wilsona: Stworzenie niepodległego państwa polskiego na terytoriach zamieszkanych przez ludność bezsprzecznie polską, z wolnym dostępem do morza, niepodległością polityczną, gospodarczą, integralność terytoriów tego państwa powinna być zagwarantowana przez konwencję międzynarodową.

Jednak zanim do tego doszło, legioniści wykazali swoje męstwo w kolejnych bitwach, w tym w tej największej na Lubelszczyźnie, stoczonej przez 4 pułk piechoty Legionów Polskich, na przełomie lipca i sierpnia 1915 r. pod Jastkowem.

Niestety dla części spośród walczących, wspomniana bitwa okazała się ostatnią. Poległo wówczas 89 polskich legionistów, a ponad 300 zostało rannych. Śladem bitwy jest istniejący do dzisiaj cmentarz wojenny, znajdujący się w centrum Jastkowa.

Drugim świadkiem obecności Legionistów na naszych terenach jest kwatera wojenna na cmentarzu komunalnym przy ul. Białej w Lublinie (kwatera D). W jej części centralnej znajduje się pomnik upamiętniający Legionistów Pierwszej, Drugiej i Trzeciej Brygady, ufundowany w 1934 r. przez Związek Legionistów Polskich w Lublinie. Jego autorem był lubelski architekt Tadeusz Witkowski (1904-1986). W pierwszych rzędach kwatery zostali pochowani legioniści polegli i zmarli z ran w latach 1915-1918 i 1920 r., w kolejnych – zmarli w okresie międzywojennym oraz po II wojnie światowej.

Jednym z tych, który oddał swe życie, jest Stefan Jamróg ps. Jeleń. Urodził się 18 stycznia 1897 r. w małej miejscowości Klikowa (obecnie część Tarnowa). Był synem Józefa i Anny. Po ukończeniu gimnazjum w Tarnowie, we wrześniu 1914 r. zgłosił się do Legionów Polskich. Za waleczność i znakomite pełnienie służby wobec nieprzyjaciela w czerwcu 1915 r. został odznaczony austriackim Srebrnym Medalem za Waleczność 2. Klasy. Niewiele później, bo już 1 sierpnia 1915 r. w bitwie pod Jastkowem został ranny w szyję. Pomimo przetransportowania do szpitala w Lublinie, zmarł 5 sierpnia. Został pochowany w pierwszym rzędzie kwatery na cmentarzu przy ul. Białej w Lublinie.

Stefan Jamróg został pośmiertnie odznaczony Orderem Wojennym Virtuti Militari V Klasy, tj. Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari, a także - jak wielu spośród spoczywających w tej kwaterze - Krzyżem Niepodległości.

Kolejne rzędy kwatery to groby tych, którym dane było doczekać upragnionej niepodległości. Są wśród nich tacy, którzy niewiele później wrócili na front – tym razem w szeregach Wojska Polskiego walczyli z oddziałami ukraińskimi m. in. o Przemyśl i Lwów, czy przelewali krew w wojnie polsko-bolszewickiej. Byli również tacy, którzy w późniejszym okresie zasilili szeregi Straży Granicznej czy Policji Państwowej.

Jednym z tych, któremu dane było doczekać niepodległości, jest urodzony w Radomiu Roman Modzelewski. Jako student Uniwersytetu Jagiellońskiego, w sierpniu 1914 r. wstąpił do oddziałów strzeleckich. Przydzielony został do 1. kompani I baonu 2. pp Legionów Polskich. W marcu 1915 r. z powodu choroby został odesłany do szpitala, z którego powrócił do Legionów, jednak z powodów zdrowotnych został ostatecznie zwolniony w 1917 r. w stopniu starszego szeregowego. W 1923 r. został odznaczony Krzyżem Walecznych, w 1931 r. - Krzyżem Niepodległości. Zmarł 14 października 1937 r. Jego grób znajduje się w czwartym rzędzie kwatery.

Innym legionistą, urodzonym 23 listopada 1895 r. w nieodległym od Lublina Lubartowie, jest Stanisław Budzyński. Do Legionów Polskich wstąpił w lipcu 1915 r., służył na froncie w VI baonie (7. pp I Brygady LP). W listopadzie 1915 r. został ranny na Wołyniu. Po zakończeniu leczenia, w maju 1916 r. wrócił do VI baonu, w którym pozostał do jego rozwiązania. Po odmowie złożenia przysięgi na wierność państwom centralnym, był internowany w Szczypiornie i Łomży. Po powrocie należał do POW, a w czasie wojny polsko-bolszewickiej służył w Wojsku Polskim jako ochotnik. Zmarł 18 sierpnia 1937 r. Jego grób również znajduje się w czwartym rzędzie kwatery.

To tylko przykładowe biogramy spoczywających w kwaterze, która niemal od swego powstania została otoczona szczególną estymą. Już w okresie międzywojennym groby tych, którzy polegli w walkach o niepodległość i zjednoczenie Państwa Polskiego, a zatem również poległych legionistów, zostały objęte opieką państwa. Jej zakres regulowała ustawa z dnia 28 marca 1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych. Natomiast w 2018 r. została uchwalona ustawa o grobach weteranów walk o wolność i niepodległość Polski. Zgodnie z jej zapisami, IPN prowadzi ich ewidencję, do której sukcesywnie wpisywane są groby weteranów, w tym żołnierzy Legionów Polskich.

Jednak zakres ustawy jest o wiele szerszy. Obejmuje m. in. uczestników powstań narodowych, a także żołnierzy Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich czy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Jeśli zatem posiadają Państwo w swoich zbiorach rodzinnych materiały mogące posłużyć wzbogaceniu tworzonej ewidencji (wspomnienia, legitymacje wojskowe lub odznaczenia), zapraszamy do współpracy z lubelskim oddziałem IPN. Zainteresowanych prosimy o kontakt: Oddziałowe Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN Oddział w Lublinie, ul. Wodopojna 2, 20-086 Lublin lub e-mail: [email protected]